ทำความรู้จักกับ "ภูมิศาสตร์"

ภูมิศาสตร์ (geography) คือ ศาสตร์ทางด้านพื้นที่และ
บริเวณต่างๆ บน พื้นผิวโลก เป็นวิชาที่ศึกษาปรากฏการณ์ทาง
กายภาพ และมนุษย์ ที่เกิด ขึ้น ณ บริเวณที่ทำการศึกษา รวม
ไปถึงสิ่งแวดล้อมที่อยู่บริเวณโดยรอบ
นักภูมิศาสตร์อธิบายถึงรูปแบบของการเปลี่ยนแปลงของ
ที่ต่างๆ บนโลก แผนที่ และสัณฐานโลก โดยอธิบายว่ารูปแบบ
การเปลี่ยนแปลงนั้นเกิดขึ้น ได้อย่างไร ภูมิศาสตร์จะทำให้
เข้าใจปัญหาทางด้านกายภาพ และ ฒนธรรม ของบริเวณ
ที่ศึกษา และสิ่งแวดล้อมโดยรอบที่อยู่บนพื้นผิวโลก ภูมิศาสตร์
ศึกษาความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์ สถานที่ และสิ่งแวดล้อมโดย
การใช้ข้อมูลทางแผนที่ ในการอธิบายความสัมพันธ์ทางด้าน
พื้นที่ การตั้ง ถิ่นฐานและการอยู่อาศัยของคนแต่ละคน และ
โดยรวมเป็นรากฐานในการ เลือกสถานที่ เพื่อสร้างสังคม
มนุษย์ในดินแดนต่างๆ และมีความสัมพันธ์ กับชีวิตของพืช
และสัตว์ ในการเกิดดำรงชีวิต และการเปลี่ยนแปลง ระบบ
นิเวศวิทยา คนเป็นศูนย์กลางทางภูมิศาสตร์ที่มีกิจกรรมต่างๆ
บนพื้นผิวโลก การตั้งถิ่นฐาน ตามโครงสร้างของผิวโลก และ
คนมีการ แข่งขันกันที่จะควบคุมพื้นผิวโลก สิ่งแวดล้อมทาง
กายภาพที่ถูกเปลี่ยน แปลงโดยกิจกรรมของมนุษย์มีผลอย่าง
มากต่อ แนวทางที่เป็นลักษณะ คุณค่าทางสังคมมนุษย์และ
การใช้ทรัพยากรธรรมชาติของโลก และ กิจกรรมของมนุษย์
จะมีอิทธิพลต่อลักษณะ และกระบวนการทางกายภาพของ
โลกความรู้ทางภูมิศาสตร์ทำให้ผู้คนสามารถพัฒนาความ
เข้าใจ ในเรื่องของความสัมพันธ์ระหว่างคน สถานที่ และ
สิ่งแวดล้อม ณ เวลาหนึ่ง
โครงสร้างที่สำคัญของวิชาภูมิศาสตร์ ประกอบด้วย
ภูมิศาสตร์ระบบ (Systematic Geography)
ประกอบด้วยเนื้อหาสาระ ทางด้านสภาพแวดล้อมหรือกายภาพ
ส่วนหนึ่ง และบทบาทของมนุษย์ ในการดัดแปลงปรับปรุง
สภาพแวดล้อมอีกส่วนหนึ่ง ทั้งสองระบบย่อยนี้ ต่างมีผล
กระทบต่อกันและกันและแสดงออกมาให้เห็นทางด้านพื้นที่
ในระบบกายภาพ เนื้อหาจะประกอบด้วยส่วนย่อยต่างๆ ที่
รวมกันเป็น ระบบสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติ เช่น โครง
สร้างทางธรณี ลักษณะ อากาศ ดิน พืชพรรณ ตลอดจนสัตว์
ต่างๆ แต่ในขณะเดียวกันทั่วไปใน ระดับอุดมศึกษา เช่น
วิชาธรณีสัณฐาน ภูมิศาสตร์เกี่ยวกับดิน อากาศ วิทยา และ
อุทกภูมิศาสตร์ เป็นต้น ส่วนในระบบมนุษย์ ซึ่งในบางครั้งก็
เรียกว่า ระบบสังคม หรือ ระบบวัฒนธรรม ก็ได้นั้น ประกอบ
ด้วยปรากฏ การณ์ที่เกี่ยวข้องกับมนุษย์และความเป็นอยู่ ตลอด
จนปัจจัยต่าง ๆ ที่มนุษย์สร้างสรรค์ขึ้นมาในพื้นที่หนึ่ง และ
กลายเป็นองค์ประกอบที่มี อิทธิพลต่อมนุษย์เอง เนื้อหาสาระ
จึงประกอบด้วยเรื่องราวต่าง ๆ เกือบ ทุกอย่างที่ไม่ใช่สภาพ
แวดล้อมธรรมชาติ เช่น ประชากร ระบบเศรษฐกิจ
การอุตสาหกรรม การปกครอง และการค้า เป็นต้น
ภูมิศาสตร์ภูมิภาค (Regional Geography) คือ
การเข้าถึงระบบสารสน เทศสัมพันธ์ (Spatial
interaction)ด้วยการแบ่งพื้นที่ออกเป็นส่วนๆ ใน
การอธิบายผิวโลกที่มีมนุษย์อาศัยนั้น นักภูมิศาสตร์ใช้วิธีการ
แบ่งพื้นที่ ออกเป็นขนาดต่างๆ กันตามเกณฑ์และวัตถุประสงค์
เกณฑ์ในการกำหนดพื้นที่นั้นมีหลายอย่าง โดยทั่วไปต้อง
รวมเอาปัจจัยทางด้านกายภาพและ วัฒนธรรม เข้าไว้ด้วยกัน
นักภูมิศาสตร์นิยมแบ่งภูมิภาคออกตามระบบอากาศ เช่น
ภูมิภาคเขตร้อนชื้น ภูมิภาคเขตอบอุ่น และภูมิภาคเขตทะเล
ทราย เป็นต้น หรือแบ่งภูมิภาคตามกลุ่มวัฒนธรรม เช่น กลุ่ม
ละติน-อเมริกัน หรือกลุ่มอาหรับ เป็นต้น แต่ที่นิยมกันมาก
คือการแบ่งพื้นที่ศึกษาตามรูปแบบการปกครอง คือ ยึดเอา
เนื้อที่ของประเทศต่างๆ เป็นเกณฑ์ เพราะสะดวกในเรื่อง
ข้อมูลภายในพื้นที่นั้น ในปัจจุบันได้มีการแบ่งภูมิภาคออก
ตามบทบาทหน้าที่เด่นของพื้นที่นั้น เช่น ภูมิภาคของเมือง
หรือ เขตที่เมืองมีอิทธิพลต่อบริเวณรอบนอกตลอดจนเขต
บริการต่าง ๆ อันจัด เป็นภูมิภาคขนาดเล็กแต่ก็มีประสิทธิภาพ
ในการจัดพื้นที่(Hartshorne, 1959)
เทคนิคต่างๆ (Techniques) เนื่องจากวิชาภูมิศาสตร์
เกี่ยวกับการสำรวจ และการบันทึกข้อมูลลงในแผนที่มา ช้านาน
หลักการทำแผนที่ตลอดจน ศิลปะในการจัดรูปแบบข้อมูล
ต่างๆลงในแผนที่ได้กลายเป็น องค์ประกอบ ส่วนหนึ่งของ
ภูมิศาสตร์ เทคนิคทางวิชาภูมิศาสตร์จึงเป็นการคำนวณสร้าง
โครงข่ายแผนที่ในลักษณะต่างๆ ออกมาใช้ตามวัตถุประสงค์
ในขณะเดียว กันก็รักษาคุณสมบัติของผิวโลกที่จำลองไปไว้ใน
แผนที่ให้ใกล้เคียง ความจริงที่สุดด้วย นอกจากประดิษฐ์
แผนที่ด้วยโปรเจกชันแบบต่างๆ แล้ว ยังมีการประดิษฐ์
สัญลักษณ์ในรูปแบบต่าง ๆ ใช้ด้วย ไม่ว่าจะเป็นกราฟ
กราฟแท่งหรือไดอะแกรม เป็นต้น ในสมัยปัจจุบันได้มีการ
ผนวก เอาเทคนิคทางด้านปริมาณวิเคราะห์เข้ามาไว้ด้วย การ
รู้จักใช้วิชาสถิติ ในลักษณะต่างๆ ประกอบกันกับคอมพิวเตอร์
ได้ช่วยปรับปรุงวิธีการ ทางภูมิศาสตร์ให้เป็นที่เชื่อถือได้ยิ่งขึ้น
เทคนิคประการสุดท้าย คือการนำความรู้ทางด้านภาพถ่าย
ภาพถ่ายทางอากาศ และโทรสัมผัสระยะไกล (Remote
Sensing) มาช่วยการวิเคราะห์ และตีความหมายพื้นที่
ทำได้สะดวกและรวดเร็วขึ้นซึ่งเป็นที่ยอมรับกันทั่วไป
หลักปรัชญา (Philosophy) เนื่องจากวิชาการทุกสาขา
ต้องมีแนวความคิด คือ ความเชื่อในสิ่งที่กระทำ มีหลักการยึดถือ
ปฏิบัติ ภูมิศาสตร์เอง ก็มีแนวความคิดของวิชาเป็นแกน ข้อคิด
อันเป็นแก่นสารของวิชานี้ใน แต่ละสมัยถูกรวบรวมไว้เป็น
กระจกส่องให้ เห็นความเป็นมา ประวัติ ความเป็นมาของวิชา
จึงครอบคลุมเนื้อหาดังกล่าว ในขณะเดียวกัน ประวัติแนว
ความคิดหรือปรัชญาของวิชาก็ค่อย ๆ เจริญงอกงามจาก
การสะสมเพิ่มพูนของแนวความคิดในแต่ละสมัย ส่วนวิธีการ
ก็ได้รับ การขัดเกลาปรับปรุงจนใช้เป็นมาตรฐานในการค้นคว้า
ศึกษา การสร้าง ทฤษฎีหรือกฎเกณฑ์เกี่ยวกับกิจกรรมของ
มนุษย์และสภาพแวดล้อมใน ปัจจุบันกลายเป็นสิ่งสำคัญ
สำหรับวิชาภูมิศาสตร์ (Burge, 1966)

ตัดตอนจาก : ฉัตรชัย พงศ์ประยูร, 2527, “แนวความคิด
ทางภูมิศาสตร์”
ตัดตอนจาก : สมาคมภูมิศาสตร์แห่งประเทศไทย, 2543,
"รวมเว็บไซต์ ข้อมูลทางภูมิศาสตร์"